(Bài được đăng trên báo Sức Khỏe & Đời Sống cuối tuần số 815 ngày 15/08/2014)

Nhớ nhà được định nghĩa là nỗi buồn đau kèm với tình trạng suy nhược tinh thần xảy ra khi chủ thể phải sống xa nhà hoặc rời xa những đối tượng mà mình yêu thương gần gũi, chẳng hạn như cha mẹ và người thân.

Các nhà khoa học khẳng định rằng nỗi nhớ nhà dai dẳng là nguồn cơn của tình trạng căng thẳng, buồn bã hoặc rối loạn tâm lý ở trẻ em và thanh thiếu niên, thường xảy ra ở những nơi chốn như trại hè, trường nội trú, và bệnh viện. Những đối tượng khác thường chịu ảnh hưởng của chứng nhớ nhà bao gồm người nhập cư, du học sinh, những người công tác dài hạn ở nước ngoài, người tị nạn và quân nhân.

 .

CÁC SỐ LIỆU KHẢO SÁT

Việc khảo sát tỉ lệ người chịu ảnh hưởng của chứng nhớ nhà gặp nhiều khó khăn nhất định do kết quả khảo sát phụ thuộc vào cách định nghĩa chứng nhớ nhà, đối tượng khảo sát, tình huống xa nhà và cách thức khảo sát. Chẳng hạn, một cuộc khảo sát gần đây cho thấy tỉ lệ học sinh nội trú chịu đựng nỗi nhớ nhà thường xuyên dao động từ 16% cho đến 91%. Do phần lớn các nhà nghiên cứu khảo sát chứng nhớ nhà bằng cách phỏng vấn đối tượng nghiên cứu và để cho các đối tượng này tự trả lời theo cảm nhận của riêng họ, sự chênh lệch lớn trong kết quả khảo sát cũng cho thấy sự khác nhau trong cách mỗi người nhìn nhận cảm giác nhớ nhà của bản thân mình.

Trong khi đó, ở những cuộc khảo sát chứng nhớ nhà được thực hiện khi đối tượng nghiên cứu đang sống trong môi trường mới, kết quả dao động từ 83% đến 95%. Các cuộc khảo sát tương tự đối với trẻ em đi trại hè và trẻ nằm viện cũng cho ra các con số tương đương. Trong đó, trẻ càng ít tuổi thì càng có xu hướng nhớ nhà nhiều hơn. Kết quả khảo sát không cho thấy sự khác biệt về mức độ nhớ nhà giữa trẻ em nam và trẻ em nữ cũng như giữa các trẻ có nguồn gốc văn hóa khác nhau.

 .

BIỂU HIỆN CỦA CHỨNG NHỚ NHÀ

Phần lớn trẻ em nhớ nhà có biểu hiện nhút nhát và dễ khóc nhè. Một số trẻ khác giải phóng nỗi nhớ nhà ra bên ngoài bằng các hành vi như đánh nhau, chửi thề hoặc đập phá đồ đạc. Vì thế, một trong những cách chẩn đoán đơn giản đối với chứng nhớ nhà chính là đặt câu hỏi với trẻ, “Con có nhớ nhà nhiều lắm không?” Tuy nhiên, trái với hy vọng của chúng ta, việc đặt câu hỏi hay trò chuyện với trẻ hằng ngày như thế không hề có tác dụng giúp thuyên giảm nỗi nhớ nhà. Ngược lại là đằng khác, người lớn cần phải quan tâm để ý hơn đến trẻ khi các bé có biểu hiện nhớ nhà. Bên cạnh đó, có một sự thật khác cũng trái với suy nghĩ thông thường của hầu hết chúng ta: Thời gian không có tác dụng giúp thuyên giảm nỗi nhớ nhà ở trẻ em như chúng ta thường lầm tưởng. Mặc dù trên thực tế vẫn có nhiều trường hợp trẻ sẽ đỡ nhớ nhà sau vài ngày, nỗi nhớ nhà da diết trầm trọng có thể càng lúc càng trở nặng hơn theo thời gian nếu không được chẩn đoán và can thiệp kịp thời.

Nhiều trẻ em nhớ nhà có biểu hiện nhút nhát hoặc trầm cảm về mặt tinh thần, một số ít trẻ thậm chí có triệu chứng khó chịu về mặt cơ thể. Trong số những trẻ em nhớ nhà đến nỗi sinh bệnh về mặt thể xác, chỉ có một số rất ít bé được cha mẹ dẫn đi khám bác sĩ. Trong một cuộc khảo sát đối với trẻ em thuộc lứa tuổi từ 6 đến 15 tuổi ở trung tâm khám sức khỏe thuộc một trại hè nọ, chỉ có 1,6% số lượt khám liên quan đến các chứng bệnh về tâm lý và tâm thần.

Chứng nhớ nhà kéo dài ở trẻ em có mối liên hệ mật thiết với những vấn đề về giao tiếp xã hội, hành vi ứng xử, các triệu chứng trầm cảm và lo âu, những khiếm khuyết trong khả năng thích nghi và cảm giác bị bỏ rơi của trẻ. Trong môi trường học đường, tình trạng nhớ nhà ở học sinh và thanh thiếu niên thường có liên quan đến các rối loạn tâm lý nhẹ, khó khăn trong học tập, sự đãng trí, tự ti và những suy nghĩ, hành vi có tính chất ám ảnh.

Cũng theo thống kê, những trẻ em điều trị dài ngày trong bệnh viện chịu đựng chứng nhớ nhà nặng nề và phức tạp hơn so với những trẻ khác ở các môi trường năng động hơn. Có 50% trẻ em nằm viện dài ngày trong độ tuổi từ 8 đến 18 nói rằng các em trải qua nỗi nhớ nhà ở mức độ từ trung bình cho đến trầm trọng. Những nhân tố dẫn đến tình trạng nhớ nhà của trẻ bao gồm thái độ chăm sóc thiếu tích cực của các bác sĩ và nhân viên y tế cộng với những kinh nghiệm xa nhà trước đó của trẻ, chẳng hạn như việc đi học nội trú hoặc được cha mẹ giao cho người khác chăm nuôi. Khác với các trẻ em nhớ nhà trong những hoàn cảnh khác, chứng nhớ nhà ở trẻ em nằm viện không liên quan đến sự gắn bó tình cảm với người thân hoặc khả năng kiểm soát nhận thức.

NHỮNG NHÂN TỐ RỦI RO DẪN ĐẾN TÌNH TRẠNG NHỚ NHÀ      

Những nhân tố gây nhớ nhà thường rơi vào một trong bốn loại sau: kinh nghiệm cá nhân, thái độ, tính cách và gia đình.

Kinh nghiệm cá nhân

Trong các cuộc khảo sát trẻ em nhớ nhà ở trại hè và trường nội trú, kinh nghiệm cá nhân là nhân tố rõ rệt nhất gây nên chứng nhớ nhà ở trẻ. Những trẻ em càng ít kinh nghiệm xa nhà thì càng dễ có nguy cơ rơi vào tình trạng nhớ nhà trầm trọng. Chẳng hạn, một đứa trẻ chỉ mới 8 tuổi nhưng đã từng xa nhà nhiều lần trong quá khứ thì có ít cảm giác nhớ nhà hơn một trẻ 12 tuổi nhưng chưa phải sống xa nhà bao giờ. Kinh nghiệm cá nhân chắc hẳn là nhân tố quan trọng nhất giúp trẻ hình thành những chiến lược và kỹ năng thích nghi với hoàn cảnh. Tuy nhiên, đối với trẻ em nằm viện dài ngày, kinh nghiệm cá nhân không có vai trò đáng kể trong việc giúp trẻ đỡ nhớ nhà hơn.

Những khám phá trên giúp chúng ta rút ra kết luận rằng những kinh nghiệm xa nhà trong quá khứ có tác động đến sự trông đợi của trẻ đối với những trải nghiệm xa nhà ở hiện tại và tương lai. Nếu trước đây trẻ có nhiều kỷ niệm không vui đối với sự xa nhà – như thường thấy trong các trường hợp trẻ được cha mẹ gửi người khác chăm sóc hoặc những trải nghiệm tiêu cực những khi vào bệnh viện, trẻ sẽ dễ có ác cảm mỗi khi phải tiếp tục sống xa nhà, làm cho chứng nhớ nhà của các em diễn biến tiêu cực hơn.

Thái độ của trẻ đối với việc xa nhà

Những trẻ nào vốn dĩ có ấn tượng hoặc niềm tin tiêu cực rằng xa nhà là một trải nghiệm khó khăn và tệ hại, hoặc cho rằng môi trường mới là một nơi đáng sợ, đây là những trẻ dễ nhớ nhà hơn cả. Trong trường hợp này, trẻ sẽ thường trải qua những cảm giác nhớ nhà dai dẳng và những hành vi tiêu cực ở môi trường mới như một cách để giải phóng và cân bằng cảm xúc bản thân. Ở các trường đại học, những sinh viên năm nhất nào cho rằng mình không nhận được đầy đủ sự hỗ trợ từ những người xung quanh trong việc thích nghi với môi trường mới chính là những người dễ nhớ nhà nhất. Như đã trình bày ở phần trên, những kinh nghiệm buồn vui trong quá khứ sẽ hình thành thái độ của một người đối với việc xa nhà. Trong một cuộc khảo sát được thực hiện trên các bé trai độ tuổi từ 8 đến 16 tuổi đang tham gia trại hè kéo dài 2 tuần, kết quả cho thấy những kinh nghiệm xa nhà trong quá khứ, khả năng nhận thức, thái độ tiêu cực đối với việc sống xa nhà, và những kỳ vọng quá cao là những nhân tố quyết định đến 70% mức độ nhớ nhà của mỗi trẻ.

Tính cách